Ο Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ με το τσιγάρο στο χέρι. Τα πρότυπα της γοητείας και
του ανδρισμού αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου, καθώς και τα πορίσματα
της επιστήμης σχετικά με τις συνέπειες συμπεριφορών όπως το κάπνισμα.
Από την κλασική φωτογραφία του Χάμφρεϊ Μπόγκαρτ με το καπέλο και το τσιγάρο στα χείλη και αυτή της Μαρλένε Ντίτριχ με το μοιραίο βλέμμα και το τσιγάρο στο χέρι φτάσαμε στη σημερινή κινηματογραφική απεικόνιση του «κακού τύπου» που καπνίζει. Τα πρότυπα της ομορφιάς, της γοητείας, του ανδρισμού και της μοιραίας γυναίκας αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου, όπως και τα πορίσματα της επιστήμης σχετικά με τις συνέπειες συμπεριφορών, όπως το κάπνισμα. Δύο βασικοί άξονες της επιστημονικής παρέμβασης είναι η πρόληψη και η θεραπεία, δηλαδή η απεξάρτηση από τη νικοτίνη. Θα σταθούμε ιδιαίτερα στον τομέα της πρόληψης, κάτι που παρά την κεφαλαιώδη σημασία του συχνά ξεχνάμε και θυμόμαστε μόνο εκ των υστέρων, όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με το πρόβλημα, όπως για παράδειγμα ύστερα από τη θλιβερή «πρωτιά» μας στις πρώτες θέσεις της λίστας των καπνιστών της Ευρώπης.
Πώς η επιστημονική έρευνα προτίθεται να συμβάλει στην αλλαγή τέτοιων επιβλαβών συμπεριφορών; Πάντως όχι με την έρευνα «κεκλεισμένων των θυρών», σε ένα ερευνητικό εργαστήριο μακριά από την καθημερινότητα, όπως αποδεικνύει η προσπάθεια του Τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στο μάθημα «Σχεδιασμός Προληπτικών Προγραμμάτων» (διδάσκοντες: Α. Καλαντζή, Ε. Καραδήμας) του μεταπτυχιακού προγράμματος κλινικής ψυχολογίας μια ομάδα μεταπτυχιακών φοιτητριών σχεδίασε ένα πρόγραμμα που αφορά την πρόληψη του καπνίσματος.
Το κάπνισμα αποτελεί μια πολυπαραγοντική συμπεριφορά. Συνδέεται με ποικίλες πτυχές της καθημερινής ζωής και με συναισθήματα ή σκέψεις που είναι δύσκολο να πάρουμε την απόφαση και να καταφέρουμε να το σταματήσουμε. Στην εξέλιξη των προληπτικών προγραμμάτων εμφανίστηκαν διάφορες τάσεις, ξεκινώντας από μια απλή, γραμμική σχέση, θεωρώντας ότι απλώς η παροχή πληροφοριών για τους κινδύνους του καπνίσματος θα έκανε κάθε λογικά σκεπτόμενο άνθρωπο να σταματήσει το κάπνισμα. Τα αποτελέσματα υπήρξαν, βέβαια, αποκαρδιωτικά. Η αφίσα που παρουσιάζει έναν κατεστραμμένο πνεύμονα δεν αποτελεί, δυστυχώς, αρκετό υλικό για ένα επιτυχημένο προληπτικό πρόγραμμα. Ετσι οι επόμενες γενιές προληπτικών προγραμμάτων στηρίχθηκαν σε ερευνητικά αποτελέσματα για τους ψυχοκοινωνικούς παράγοντες που συμβάλλουν στο κάπνισμα, διδάσκοντας (μαθητές ως επί το πλείστον) πώς να λένε όχι σε πιέσεις των συνομηλίκων τους και να αντιστέκονται στις διαφημίσεις.
Το παρόν προληπτικό πρόγραμμα, για τον σχεδιασμό του, στηρίχθηκε στο θεωρητικό μοντέλο του Bloom. Απευθύνεται σε φοιτητικό πληθυσμό και στοχεύει σε αλλαγή των στάσεων για το κάπνισμα, σε αποτροπή από το κάπνισμα για τους μη καπνιστές (πρωτογενής πρόληψη) και σε μείωση ή διακοπή του καπνίσματος για τους καπνιστές (δευτερογενής πρόληψη).
Το πρόγραμμα περιλαμβάνει:
* Την παρουσίαση ενημερωτικού βίντεο για τις επιπτώσεις του καπνίσματος και την πολιτική των καπνοβιομηχανιών.
* Αφίσες με αντικαπνιστικά μηνύματα.
* Ενα ενημερωτικό φυλλάδιο για τις συνέπειες του καπνίσματος.
* Ενα φυλλάδιο οδηγό διακοπής του καπνίσματος.
Το πρόγραμμα θα αξιολογηθεί με τη χορήγηση αυτοσχέδιων ερωτηματολογίων, πριν και μετά την παρέμβαση, σε δείγμα φοιτητών. Με αφετηρία την πρακτική στα σύγχρονα προληπτικά προγράμματα το πρόγραμμα αυτό ενσωματώνει πολλές μεταβλητές. Περιλαμβάνει πληροφορίες οι οποίες είναι σχετικές με το θέμα, αλλά και την ηλικιακή ομάδα στην οποία απευθύνεται. Ετσι οι αφίσες και το ενημερωτικό φυλλάδιο δίνουν έμφαση σε άμεσες αρνητικές συνέπειες του καπνίσματος: η άσχημη μυρωδιά στο στόμα, η μείωση της φυσικής κατάστασης, η ανδρική ανικανότητα είναι επιπτώσεις που είναι πολύ πιο πιθανό να ανησυχήσουν ένα νεαρό άτομο από τον πιο απόμακρο, χρονικά, κίνδυνο θανάτου από καρδιακή προσβολή. Επίσης οι αφίσες και τα φυλλάδια δίνουν έμφαση στην αυτο-καθοδηγούμενη αλλαγή της συμπεριφοράς (π.χ. την ενίσχυση της αυτοεκτίμησης και της αίσθησης προσωπικού ελέγχου) και τη λήψη αποφάσεων με βάση την κριτική και ανεξάρτητη σκέψη. Στο φυλλάδιο «Οδηγός Διακοπής Καπνίσματος» οι πρακτικές οδηγίες που δίνονται στηρίζονται σε συμπεριφοριστικές και γνωσιακές τεχνικές. Τα δύο φυλλάδια έχουν δημιουργηθεί με βάση τα στάδια διακοπής του καπνίσματος κατά Prochaska και DiClemente. Αν καταφέρατε να διαβάσετε αυτό το άρθρο με τα λίγο-πολύ βαρετά σχόλια για τον σχεδιασμό της έρευνας, σίγουρα μπορείτε να τα βγάλετε πέρα με τα πολύ πιο ενδιαφέροντα φυλλάδια τα οποία θα σας βοηθήσουν να πάρετε περισσότερες πληροφορίες για τη συνήθεια του καπνίσματος ή, αν το θέλετε, για τη διακοπή του! Το υλικό αυτό θα μπορούσε να είναι διαθέσιμο σε κάθε ενδιαφερόμενο, αλλά η έλλειψη χρηματοδότησης (προς το παρόν τουλάχιστον!) καθιστά κάτι τέτοιο αδύνατο. Η καλή πρόθεση όμως μετράει και έτσι σύντομα το υλικό αυτό πρόκειται να αναρτηθεί στην ιστοσελίδα www. uoa. gr/skf του Συμβουλευτικού Κέντρου Φοιτητών.
ΛΙΖΑ ΒΑΡΒΟΓΛΗ
(Η δρ Λίζα Βάρβογλη είναι ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια)
Το ΒΗΜΑ, 09/06/2002