ΤO KAΠNIΣMA EΞAΠΛΩΘHKE σαν επιδημία τα τελευταία 150 χρόνια σε όλη την
υδρόγειο: ξεπερνούν το 1,2 δισεκατομμύρια οι καπνιστές, παρά το ότι ο
καπνός από σύμβολο ανεξαρτησίας έδειξε το αληθινό του προσωπείο, αυτό
του θανάτου. Ο πόλεμος εναντίον του είναι άνισος. Δεν εκτιμάται από
κανένα νόμο ή κανόνα σαν τροφή, ούτε σαν φάρμακο. Εκτιμάται ως
διασκέδαση. Πώς είναι δυνατόν να αντιμετωπισθεί ένας εχθρός που σε
διασκεδάζει;

H χρήση καπνού προκαλεί περισσότερους θανάτους από όλες τις υπόλοιπες αιτίες: έιτζ, ναρκωτικά, τροχαία, βία. Πρόσφατα η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας κατέγραψε 4 εκατομμύρια θανάτους τον χρόνο από το κάπνισμα. Σε 30 χρόνια θα φθάσουν τα 10 εκατομμύρια. Στην Ελλάδα ο αριθμός των καπνιστών αυξάνεται και υπολογίζονται σε 20.000 οι θάνατοι από το κάπνισμα ανά έτος. Στις ΗΠΑ, όπου το 2004 η κατανάλωση καπνού ήταν η αιτία για 440.000 θανάτους (περίπου ένας στους πέντε) και όπου η αντικαπνιστική εκστρατεία θεωρείται ότι έχει αποδώσει, στο πελατολόγιο της καπνοβιομηχανίας εισάγονται κάθε χρόνο ένα εκατομμύριο έφηβοι.

Οι σημαντικότερες αιτίες θανάτου από το κάπνισμα είναι ο καρκίνος του πνεύμονα, τα καρδιακά νοσήματα και η χρόνια αποφρακτική νόσος των αεραγωγών. Ο κατάλογος των άλλων παθήσεων που σχετίζονται με το κάπνισμα είναι μακρύς: καρκίνος της ουροδόχου κύστης, του οισοφάγου, του λάρυγγα, του στόματος, της κεφαλής και του τραχήλου, επιπτώσεις στο αναπαραγωγικό σύστημα· επίσης: κοιλιακό αορτικό ανεύρυσμα, οξεία μυελογενής λευχαιμία, καταρράκτης, καρκίνος του τραχήλου της μήτρας, των νεφρών, του παγκρέατος κ.λπ. Σύμφωνα με αμερικανική έρευνα, στο σύνολο των θανάτων από το κάπνισμα, 46% οφείλονται σε καρδιαγγειακά νοσήματα, 26% στον βρογχοπνευμονικό καρκίνο, 14,3% στη χρόνια βρογχίτιδα, 7% σε άλλους καρκίνους και 6,7% σε άλλες αιτίες.

Οι μη καπνιστές βλάπτονται όταν καπνίζουν «από δεύτερο χέρι»: οι θάνατοι «παθητικών καπνιστών» φτάνουν τις 35.000 στο σύνολο των 440.000 θανάτων που προαναφέρθηκαν για το 2004 στις HΠA.

Καρκίνος. Aπό τα 4.000 χημικά που υπάρχουν στον καπνό, τουλάχιστον 43 έχουν αναγνωριστεί ως καρκινογόνα, πρόξενους βλάβης σε σημαντικά γονίδια που ελέγχουν την ανάπτυξη των κυττάρων, γεγονός που επιτρέπει την ανάπτυξη κυτταρικών ατυπιών και τον ανεξέλεγκτο πολλαπλασιασμό τους. Οι ουσίες δρουν τοπικά στο στόμα και στους πνεύμονες, αλλά και καταπίνονται με το σάλιο, για να δράσουν μακρύτερα, μέσα από την κυκλοφορία του αίματος.

Περισσότερο από 80% των περιπτώσεων καρκίνου του πνεύμονα οφείλονται στο κάπνισμα. Από το 1950, οι θάνατοι από καρκίνο στον πνεύμονα στις γυναίκες έχουν αυξηθεί περισσότερο από 600%! Ο κίνδυνος επιτείνεται από τον αριθμό των καθημερινών τσιγάρων. Μπορεί να είναι 20πλάσιος σε καπνιστή 30 τσιγάρων την ημέρα και 10πλάσιος σε καπνιστή 15 τσιγάρων την ημέρα, αν καπνίζουν και οι δύο δεκαπέντε χρόνια.

Το κάπνισμα αποτελεί τη σημαντικότερη αιτία καρκίνου στο στόμα, στον λάρυγγα, στον φάρυγγα, στον οισοφάγο και στην ουροδόχο κύστη. O συνδυασμός αλκοόλ – κάπνισμα αυξάνει τον κίνδυνο.

Ο καρκίνος του τραχήλου της μήτρας είναι από τις σημαντικότερες αιτίες θανάτου. Σε όλες σχεδόν τις περιπτώσεις ο ιός HPV ανιχνεύεται σε τραχηλικό κακοήθη ιστό, υποδηλώνοντας ότι ο ιός HPV είναι απαραίτητος για την εμφάνιση καρκίνου. Πιστεύεται ότι το κάπνισμα αυξάνει τη φλεγμονή στον τράχηλο, ενισχύοντας έτσι τη διαδικασία της καρκινογένεσης.

H θνησιμότητα από καρκίνο του στομάχου είναι περίπου 1,5 φορά μεγαλύτερη στους καπνιστές. Η επίπτωση είναι διπλάσια στους άνδρες σε σχέση με τις γυναίκες και αυτό έχει αποδοθεί στη μεγαλύτερη καπνιστική συνήθεια των ανδρών.

Στο έτος 2003, 10.500 νέα περιστατικά με οξεία μυελογενή λευχαιμία ανακοινώθηκαν στις ΗΠΑ. Το βενζόλιο είναι γνωστή αιτία ανάπτυξης αυτής της λευχαιμίας και ο καπνός του τσιγάρου αποτελεί σημαντική πηγή έκθεσης σε βενζόλιο.

Τα τσιγάρα με χαμηλή πίσσα δεν συνδέονται με χαμηλότερο κίνδυνο καρκινογένεσης. O μύθος αυτός καλλιεργείται από τις βιομηχανίες καπνού. Το ίδιο ισχύει και για τα τσιγάρα lights. Η διακοπή του καπνίσματος είναι η μόνη προστασία. Μετά από 10 χρόνια διακοπής ο κίνδυνος ανάπτυξης βρογχοπνευμονικού καρκίνου είναι 30%-50% μικρότερος του κινδύνου των καπνιστών αλλά παραμένει υψηλότερος συγκριτικά με τους μη καπνιστές.

Kαρδιαγγειακά νοσήματα. Η ισχαιμική καρδιοπάθεια και τα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια είναι νοσήματα που σχετίζονται με το κάπνισμα. Οι καπνιστές διατρέχουν 4πλάσιο κίνδυνο αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων έναντι των μη καπνιστών. Η αιτία είναι διάφορες τοξίνες του καπνού που κυκλοφορούν στο αίμα και συμβάλλουν στην ανάπτυξη αθηροσκλήρωσης (προοδευτικής σκλήρυνσης των αρτηριών, η οποία οφείλεται στην εναπόθεση λιπωδών πλακών στα αγγεία και οδηγεί στη δημιουργία χρόνιας φλεγμονής και πάχυνσης στο αρτηριακό τοίχωμα.) Η φλεγμονή και η ανάπτυξη θρόμβων μπορεί να εμποδίσουν την κυκλοφορία του αίματος ή να αποφράξουν τελείως τα αγγεία. Η αθηρομάτωση της αορτής είναι πολύ μεγαλύτερη σε καπνιστές οποιασδήποτε ηλικίας σε σχέση με μη καπνιστές.

Το κάπνισμα έχει συσχετιστεί με αιφνίδιο καρδιακό θάνατο. Τα τσιγάρα χαμηλής περιεκτικότητας σε πίσσα και νικοτίνη φαίνεται ότι μειώνουν ελάχιστα τον κίνδυνο ανάπτυξης ισχαιμικής καρδιοπάθειας. Η διακοπή καπνίσματος έχει ταχύτερες ευεργετικές επιδράσεις για τις καρδιαγγειακές παθήσεις: κατά μέσο όρο, μετά από 3 χρόνια διακοπής του καπνίσματος ο κίνδυνος αιφνίδιου καρδιακού θανάτου πλησιάζει αυτόν των μη καπνιστών. Eπίσης ο κίνδυνος αγγειακού εγκεφαλικού επεισοδίου ελαττώνεται σταθερά με τη διακοπή: μετά από 5-15 χρόνια είναι ο ίδιος όπως και για μη καπνιστές.

Aναπνευστικά νοσήματα. Το κάπνισμα προκαλεί βλάβη στους αεραγωγούς του αναπνευστικού συστήματος και σταδιακή καταστροφή των πνευμονικών κυψελίδων, με αποτέλεσμα την εγκατάσταση παθήσεων όπως η χρόνια βρογχίτιδα και το πνευμονικό εμφύσημα. H νόσος προκαλεί μείωση της αναπνευστικής λειτουργίας, βήχα, συρίττουσα αναπνοή, προοδευτική δύσπνοια, πνευμονική υπέρταση, υποξυγοναιμία και αναπνευστική ανεπάρκεια. O άρρωστος καθηλώνεται σε μια καρέκλα με οξυγόνο. Επιπλέον, το κάπνισμα προκαλεί βλάβη στη φυσιολογική διαδικασία κάθαρσης των αεραγωγών μέσω του βλεννοκροσσωτού συστήματος, γεγονός που επιτρέπει τον μόνιμο αποικισμό μικροβίων στο αναπνευστικό σύστημα.

Kάπνισμα και αναπαραγωγή. Το κάπνισμα ενοχοποιείται για πρόκληση υπογονιμότητας, με διαταραχές του σπέρματος στους άνδρες. Στις γυναίκες μειώνει την ικανότητα σύλληψης.

H βλαβερή συνέπεια του καπνίσματος κατά την εγκυμοσύνη είναι ευρέως γνωστή. Eντούτοις εκτιμάται ότι μόνο το 18%-25% των εγκύων διακόπτουν το κάπνισμα στην εγκυμοσύνη. Tο ενδεχόμενο επιπλοκών κατά την εγκυμοσύνη είναι αυξημένο: διπλάσιος κίνδυνος χαμηλής πρόσφυσης του πλακούντα, γεγονός που οδηγεί σε καισαρική τομή. Eως και 2,5 φορές μεγαλύτερος ο κίνδυνος πρώιμης αποκόλλησης του πλακούντα, γεγονός που οδηγεί σε πρόωρο τοκετό, αυξημένη περιγεννητική θνησιμότητα και πρόωρο θάνατο των νεογνών. Yπάρχει επίσης υψηλότερος κίνδυνος πρώιμης ρήξης του αμνιακού σάκου και πρόκληση πρώιμου τοκετού.

Η νικοτίνη μπορεί να προκαλέσει σύσπαση των αγγείων του ομφάλιου λώρου και της μήτρας, μειώνοντας την παροχή του οξυγόνου στο έμβρυο. Eπίσης μειώνει την ποσότητα του αίματος στην αιματική κυκλοφορία του εμβρύου.

Τα μωρά που γεννιούνται από καπνίστριες έχουν κατά μέσο όρο μικρότερο σωματικό βάρος. Ο κίνδυνος για ελλιποβαρή μωρά (2,5 φορές υψηλότερος στις καπνίστριες) μειώνεται εφόσον γίνει διακοπή του καπνίσματος στα αρχικά στάδια της εγκυμοσύνης. Επιπλέον, το κάπνισμα κατά την εγκυμοσύνη ενοχοποιείται για ελλιπή ανάπτυξη του αναπνευστικού συστήματος στα μωρά, εμφάνιση άσθματος και ευαισθησία στις πνευμονικές λοιμώξεις. Πρόσφατα φάνηκε ότι το κάπνισμα προκαλεί χρωματοσωματικές ανωμαλίες στο έμβρυο.

Σεξουαλική υγεία. Η στυτική δυσλειτουργία, που επηρεάζει έναν στους δέκα άνδρες μεταξύ 21-75 ετών, θεωρείται ότι στο 75% των περιπτώσεων οφείλεται σε φυσικά αίτια. Το κάπνισμα αυξάνει τον κίνδυνο εμφάνισης ανικανότητας περίπου κατά 50% στις ηλικίες 30 με 40 ετών.

Το κάπνισμα δρα στο μηχανισμό της στύσης με τρεις τρόπους: 1) μέσω της αθηροσκλήρωσης των αρτηριών που αιματώνουν το πέος, με αποτέλεσμα τη μείωση της τοπικής αιμάτωσης, 2) με μείωση της τοπικής αιμάτωσης από την αγγειοσύσπαση που προκαλεί η άμεση δράση της νικοτίνης στον εγκέφαλο, 3) με την περιφερική δράση της νικοτίνης στο φλεβικό σύστημα που προκαλεί διαστολή των φλεβών στο πέος. Mε αυτόν τον τρόπο απομακρύνεται γρήγορα το αίμα που έχει συσσωρευτεί στις αρτηρίες του πέους και αναστέλλεται η στυτική λειτουργία.

Eπίσης μειώνονται η ποσότητα του σπέρματος και ο αριθμός των σπερματοζωαρίων, παρουσιάζεται αυξημένη ανωμαλία και άτυπες μορφές σπερματοζωαρίων, επηρεάζεται η κινητικότητα του σπέρματος.

Κάπνισμα και ηλικία. Τα παιδιά και οι έφηβοι καπνιστές παρουσιάζουν καθυστέρηση της ανάπτυξης των πνευμόνων, προσβάλλονται συχνότερα από λοιμώξεις του αναπνευστικού με χρόνιο βήχα και συρίττουσα αναπνοή και βρίσκονται σε χειρότερη φυσική κατάσταση. Eιδικά τα παιδιά που εκτίθενται σε καπνό πρέπει να λαμβάνουν αυξημένες ποσότητες βιταμίνης C από τη διατροφή ή από συμπληρώματα διατροφής.

Το κάπνισμα μειώνει την πυκνότητα των οστών στις προεμμηνοπαυσιακές γυναίκες. Aυξάνει τον κίνδυνο κατάγματος της κεφαλής του μηριαίου οστού και στα δύο φύλα. Eυθύνεται για την εμφάνιση καταρράκτη (τη συχνότερη αιτία τύφλωσης) και την εκφύλιση της ωχράς κηλίδας. Eυνοεί τη γήρανση του δέρματος του προσώπου και τη δημιουργία ρυτίδων.

Mνήμη, δείκτης νοημοσύνης. Οι διανοητικές δεξιότητες του ανθρώπου μειώνονται έτσι κι αλλιώς με τα χρόνια, ώστε σίγουρα κανείς δεν θα ήθελε να αρχίσει να χάνει τις πνευματικές του ικανότητες μεταξύ 40 και 50 ετών, ηλικία κατά την οποία το κάπνισμα πάνω από 20 τσιγάρων την ημέρα επιταχύνει την έκπτωση της μνήμης. Η μνήμη διαχρονικά φαίνεται ότι υποφέρει από τις τοξικές επιδράσεις του καπνίσματος. H επιτάχυνση της απώλειας της μνήμης που παρατηρείται στους καπνιστές μπορεί να οφείλεται στην αύξηση της αρτηριακής πίεσης και στη διαταραχή της κυκλοφορίας του αίματος στον εγκέφαλο.

Θετικές επιδράσεις; Παρά τη μακάβρια επίδραση του καπνίσματος στην υγεία, η νικοτίνη ενδέχεται να έχει θετική δράση σε μερικές περιπτώσεις.

Eχει δειχθεί ότι η νικοτίνη φαίνεται να αποκλείει το σχηματισμό πλακών που καταστρέφουν τον εγκέφαλο στους ασθενείς με νόσο Alzheimer και άνοια. Η θετική αυτή έκβαση δεν επιβεβαιώθηκε με κλινικές δοκιμές, ενώ μεταγενέστερη μελέτη έδειξε τα αντίθετα αποτελέσματα.

Eρευνες στις ΗΠΑ έδειξαν ότι στα ποντίκια οι χαμηλές δόσεις νικοτίνης καταστέλλουν τα επίπεδα του αλκοόλ στο αίμα. Tο κάπνισμα μπορεί άραγε να βοηθήσει στην απεξάρτηση από το αλκοόλ;

Οι επιστήμονες γνωρίζουν από χρόνια ότι το κάπνισμα αναστέλλει την ανάπτυξη της νόσου Parkinson, αλλά δεν μπορούσαν να εξηγήσουν την αιτία. Ερευνητές από τη Βιρτζίνια ανακάλυψαν στον καπνό μια χημική ουσία που αποκλείει τη δράση ενζύμου στον εγκέφαλο (MAO) το οποίο φυσιολογικά καταστρέφει την εκκρινόμενη ντοπαμίνη. Χωρίς την αναγκαία ποσότητα της ντοπαμίνης, τα άτομα εκδηλώνουν τον τρόμο και την ιδιαίτερη κίνηση που χαρακτηρίζει τη νόσο. Νεότερες μελέτες δείχνουν ότι το κάπνισμα διατηρεί τα επίπεδα της ντοπαμίνης υψηλά.

H νικοτίνη, στους νέους κυρίως, μπορεί να ενισχύσει την εγρήγορση, τη μαθησιακή ικανότητα, την προσοχή και την επικοινωνία.

Το χρόνιο κάπνισμα παράγει αντικαταθλιπτικά αποτελέσματα στον ανθρώπινο εγκέφαλο. Στον εγκέφαλο των καπνιστών διαπιστώθηκαν νευροχημικές αντιδράσεις παρόμοιες με αυτές στον εγκέφαλο πειραματόζωων στα οποία χορηγήθηκε αντικαταθλιπτική αγωγή.

Οι σχιζοφρενείς που καπνίζουν φαίνεται ότι ενεργοποιούν υποδοχείς του εγκεφάλου που φιλτράρουν τις πληροφορίες που εισέρχονται από το περιβάλλον. Eνα από τα προβλήματα στη σχιζοφρένεια είναι ότι οι ασθενείς είναι ανίκανοι να φιλτράρουν τα εξωτερικά ερεθίσματα και πάσχουν από υπερβολική συσσώρευση πληροφοριών.

Tέλος, το κάπνισμα δίνει ώθηση στην έκκριση της ορμόνης DHEA, που αποτελεί ορμόνη του σεξ, αυξάνοντας έτσι τη libido.

ANTΩNHΣ PAΣIΔAKHΣ
Aναπλ. Kαθηγητής Πνευμονολογίας
Διευθυντής KAA– Nοσοκομείο «Σωτηρία»
H KAΘHMEPINH, 10-07-05