Ο καπνός και η δημοκρατία

Ποιος είπε ότι ο διαχωρισμός των δημόσιων χώρων σε καπνιζόντων και μη
είναι σοφή; Καιροσκοπική είναι. Όπως δεν νοείται ένα κέντρο να δέχεται
μόνο λευκούς ή μόνο άνδρες, δεν νοείται να δέχεται μόνο καπνιστές.

Υπάρχει, άραγε, κάποιο δικαίωμα στο κάπνισμα; Πολλοί καπνιστές, ακόμη και η ΓΣΕΕ, θεωρούν ότι η απάντηση είναι αυτονόητα καταφατική. Εν όψει της νομοθεσίας που επρόκειτο να απαγορεύσει το κάπνισμα στους δημόσιους χώρους έσπευσαν να προειδοποιήσουν ότι κινδυνεύουν τα δικαιώματα των καπνιστών. Τελικά ο νόμος που ψηφίσθηκε φαίνεται να δέχθηκε τη λογική τους. Αντί μιας γενικής απαγόρευσης του καπνίσματος στους δημόσιους κλειστούς χώρους, προβλέπει την ευχέρεια επιλογής καταστημάτων που θα λειτουργούν για καπνίζοντες ή μη και, όπου υπάρχει η δυνατότητα, τα καταστήματα μπορούν να προβλέψουν ξεχωριστό χώρο καπνιζόντων και μη. Προφανώς δε για να διευκολύνεται η άσκηση του δικαιώματος των καπνιστών, ακόμη και οι επιχειρήσεις υποχρεούνται να κατασκευάσουν ειδικούς χώρους καπνίσματος για τους εργαζόμενους, όπως υποχρεούνται να έχουν τουαλέτες για άτομα με ειδικές ανάγκες.

Στον ισχυρισμό ότι το κάπνισμα αναμφισβήτητα βλάπτει σοβαρά την υγεία, οι καπνιστές έχουν να αντιτείνουν το φιλελεύθερο επιχείρημα ότι δεν είναι δουλειά του κράτους να επιλέγει αντί του ίδιου του πολίτη ποιο είναι το καλό του. Αν κάποιος επιλέγει να βλάπτει την υγεία του πίνοντας αλκοόλ, τρώγοντας ανθυγιεινά, καπνίζοντας νικοτίνη, μαριχουάνα ή δενδρολίβανο, κακό του κεφαλιού του. Δεν είναι δουλειά του κράτους να παίζει τον μπαμπά του πολίτη και να του επιβάλει το καλό του, αμφισβητώντας την ικανότητα του ως ηθικό ον να ορίζει τη ζωή του. Το επιχείρημα είναι ορθό αλλά, προσοχή, ισχύει κυρίως για αποφάσεις και δραστηριότητες που ανάγονται στην ιδιωτική σφαίρα του πολίτη. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει κανένα ιδιαίτερο δικαίωμα στο κάπνισμα, στο αλκοόλ, στη μαριχουάνα ή σε οποιοδήποτε άλλο βίτσιο, αλλά υπάρχει ένα γενικό δικαίωμα επιλογής τρόπου ζωής που περιλαμβάνει διάφορες δραστηριότητες (και βίτσια) στην ιδιωτική σφαίρα που το κράτος δεν μπορεί εύλογα να περιορίσει με βάση ένα πατερναλιστικό σκεπτικό.

Στον δημόσιο χώρο, βεβαίως, δεν ισχύουν τα ίδια. Εκεί το κράτος έχει μεγαλύτερα περιθώρια παρέμβασης και ασφαλώς μπορεί να απαγορεύσει δραστηριότητες που αποδεδειγμένα βλάπτουν την υγεία των πολιτών. Στην προκειμένη περίπτωση το κάπνισμα δεν βλάπτει μόνο τους ίδιους τους καπνιστές αλλά και όλους όσοι εισπνέουν τον καπνό. Το κράτος όχι μόνον μπορεί να απαγορεύσει το κάπνισμα σε δημόσιους χώρους αλλά υποχρεούται να το κάνει διότι ο πολίτης έχει αξίωση να προστατεύεται από κάθε δραστηριότητα που επιφέρει βλάβη στην υγεία του. Είναι αστείο, επομένως, να μιλάμε για δικαίωμα των καπνιστών στον δημόσιο χώρο, τον οποίο πρέπει δήθεν να σεβαστούμε ή να διευκολύνουμε.

Η «σοφή» ρύθμιση της επιλογής καταστημάτων καπνιζόντων και μη, των ξεχωριστών χώρων στα κέντρα διασκέδασης ή των καπνιστηρίων στους χώρους εργασίας όχι μόνον δεν έχει κάποιο ηθικό έρεισμα αλλά προς μεγάλη τέρψη των εμπόρων καπνού προάγει τη βλάβη της υγείας των πολιτών. Επιπλέον θεωρώ ότι είναι και προβληματική στο βαθμό που εισάγει έναν ανεπίτρεπτο περιορισμό για τους μη καπνίζοντες, αφού ουσιαστικά τους απαγορεύει να πάνε στα κέντρα διασκέδασης των καπνιζόντων. Στους δημόσιους χώρους διασκέδασης και συνεύρεσης έχουν πρόσβαση οι πάντες χωρίς καμία διάκριση. Όπως δεν νοείται ένα κέντρο να δέχεται μόνο λευκούς ή μόνο άνδρες, δεν νοείται να δέχεται μόνο καπνιστές. Τυπικά βεβαίως δεν υφίσταται απαγόρευση για τους μη καπνιστές, ουσιαστικά όμως τους επιτρέπεται η πρόσβαση με την προϋπόθεση ότι αποδέχονται τη βλάβη της υγείας τους, ωστόσο είναι ανεπίτρεπτο αν δεχθούμε ότι και νόμιμη αξίωση πρόσβασης σε οποιοδήποτε κέντρο έχουν και επίσης νόμιμη αξίωση να μην υφίστανται καμία βλάβη. Η ορθή, επομένως, ρύθμιση είναι η πλήρης απαγόρευση του καπνίσματος σε δημόσιους χώρους.

Τι θα γίνει τότε με τους κακόμοιρους καπνιστές (μεταξύ των οποίων συμπεριλαμβάνεται και η αφεντιά μου); Θα βγαίνουμε, όπως συμβαίνει στο εξωτερικό, μετά το φαγητό έξω για ένα τσιγάρο; Ναι, αυτό θα κάνουμε και γι’ αυτό δεν χρειάζεται να μας λυπάται κανείς. Ας μας λυπάται που καπνίζουμε ελεύθερα στο σπίτι μας.

* Ο Σταύρος Τσακυράκης είναι αναπληρωτής καθηγητής Συνταγματικού Δικαίου στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Επειδή η τέχνη εμπνέεται από τη ζωή, Ο καπνός και η δημοκρατία
Σταύρος Τσακυράκης
"εφ", H εφημερίδα του φεστιβάλ, 9.7.09, σ. 5
Ευχαριστώ το Γιάννη Χάρη για την αποστολή των εικόνων του άρθρου